İNDİR

BİTKİ VE HAYVANLARDA ÜREME, BÜYÜME VE GELİŞME

Üreme

Canlıların neslini devam ettirebilmek için kendine benzer yeni bireyler meydana getirmesine üreme denir. Her canlının dünyaya gelme şekli birbirinden farklıdır. Bir tohumun çimlenmesi, bir yumurtadan çıkan canlının gözlerini dünyaya açması, anne karnında gelişimini tamamladıktan sonra canlının dünyaya gelmesi veya ana canlıdan ayrılan bir parçadan yeni bir canlı oluşması şeklinde olabilir. Canlılarda üreme eşeysiz ve eşeyli olmak üzere iki şekilde gerçekleşir.

Eşeysiz Üreme

Bir canlının üreme hücreleri olmaksızın kendisiyle aynı kalıtsal yapıda birey oluşturmasına eşeysiz üreme denir. Bölünerek, tomurcuklanarak, rejenerasyonla ve vejetatif üreme olmak üzere dört farklı eşeysiz üreme çeşidi vardır. Bunlardan sadece vejetatif üreme bitkilerde görülür, diğerleri hayvanlarda görülen eşeysiz üreme çeşitleridir.

a) Bölünerek Üreme

Belirli bir büyüklüğe ulaşan canlının enine veya boyuna bölünerek birbirinin tıpa tıp aynısı olan iki yavru canlı oluşturmasıdır. Bakteri, mavi-yeşil alg (su yosunu), amip, öglena (kamçılı hayvan), paramesyum (terliksi hayvan) gibi canlılarda görülür.

b) Tomurcuklanarak Üreme

Ana canlının vücudunda küçük bir çıkıntı (tomurcuk) oluşur. Oluşan tomurcuk gelişimini tamamlayarak yeni bir canlı meydana getirir. Oluşan canlı ana canlıdan ayrılarak yaşamını sürdürür ya da ana canlıya yapışık kalarak ana canlı ile birlikte yaşar. Bu üreme şekli bira mayası, denizanası, sünger, hidra (sölenter), mercan gibi canlılarda görülür.

c) Rejenerasyonla Üreme

Canlıdan kopan parçanın kendini tamamlayarak yeni bir yavru birey meydana getirmesidir.

Denizyıldızı, toprak solucanı, yassı solucan (planarya) gibi canlılarda rejenerasyon ile üreme görülür. Kertenkelenin kopan kuyruğunun yenilenmesi rejenerasyonla üremeye örnek değildir. Sadece yenilenme olayıdır.

d) Vejetatif Üreme

Bazı bitkilerden kopan veya kesilen kök, gövde, dal, yaprak gibi kısımların köklendirilerek yeni bir bitkinin oluşturulmasıdır. Asma, gül, kavak, söğüt dalından veya kökünden; çilek ve zambağın gövdesinden; Afrika menekşesi ve gözyaşı bitkisinin yaprağından yeni bir bitki oluşturulur.

Eşeyli Üreme

Hayvanlarda iki farklı üreme hücresi (sperm ve yumurta) bulunur. Üreme hücrelerine eşey hücreleri de denebilir. Eşey hücreleri (üreme hücreleri) ile meydana gelen üremeye eşeyli üreme denir. Sperm hücresi ile yumurta hücresinin çekirdeğinin birleşmesi olayına döllenme denir. Döllenme sonucunda oluşan hücreye zigot adı verilir.

Tohumla çoğalma, yumurta ile çoğalma ve doğurarak çoğalma gelişmiş canlılarda görülen eşeyli çoğalma şekilleridir. Tohumla çoğalma çiçekli bitkilerde görülen çoğalma şeklidir.

Kuş, balık, böcek, kurbağa ve sürüngenler yumurta ile; insanlar ve diğer memeliler doğurarak çoğalır. Yumurtayla çoğalan hayvanların yavruları yumurtanın içinde, doğurarak çoğalan hayvanların yavruları anne karnında gelişir. Eşeyli üreme sonucu oluşan yavrular arasında çeşitlilik bulunur. Çeşitlilik sayesinde daha güçlü ve dayanıklı bireyler oluşur.

Başkalaşım

Kurbağa, kelebek, ipek böceği gibi bazı canlıların yumurtadan çıktıktan sonra yapısal değişikliklere uğrayarak ana canlıya benzer hâle gelmesine başkalaşım adı verilir. Bu tür canlıların yumurtasında yeterli besin bulunmadığından yavru canlı gelişimini tamamlayamadan dışarı çıkar, sonrasında bazı yapısal değişiklikler geçirerek ana canlıya benzer hâle gelir.

(Kelebekteki başkalaşım)

Bitkilerde Büyüme ve Gelişme

Bitkiler, çiçekli ve çiçeksiz olmak üzere iki grupta incelenir. Çiçekli bir bitkide üreme organı çiçektir. Çiçekler, çiçek sapı ile dala bağlanır; hoş kokulu ve güzel görünümlüdür.

Bir çiçekte dıştan içe doğru çanak yapraklar, taç yapraklar, erkek organ ve dişi organ bulunur. Yapraklar ve organlar çiçek sapının bitimindeki çiçek tablasının üzerindedir.

(Çiçeğin kısımları)

Çiçek Sapı: Çiçeği bitkinin gövdesine ve dalına bağlamakla görevli kısımdır.

Çiçek Tablası: Çiçeğin diğer kısımlarını üzerinde taşıyan yapıdır.

Çanak Yaprak: Çiçeğin en dışında bulunan yeşil renkli yapraklardır. Tomurcuk hâlindeyken çiçeği dış etkenlerden korur. Ayrıca fotosentez yaparak besin üretir.

Taç Yaprak: Çiçeğin renkli, kokulu ve güzel görünen kısmıdır. Bu özelliğiyle pek çok böcek, kuş, sinek ve insanın ilgisini çiçek üzerine çekerek tozlaşmaya yardımcı olur.

Erkek Organ: Sapçık ve başçık olmak üzere iki kısımdan oluşur. Sapçığın görevi başçığı taşımaktır. Başçık, polenlerin (çiçek tozları) üretildiği kısımdır. Bitkilerde erkek üreme hücresine polen (çiçek tozu) denir.

Dişi Organ: Dişicik tepesi, dişicik borusu ve yumurtalık olmak üzere üç kısımdan oluşur.

Dişicik tepesi yapışkan bir yapıda olup polenlerin dişi üreme organına yerleştiği ilk kısımdır. Dişicik borusu polenlerin dişicik tepesinden yumurtalığa doğru taşındığı borudur. Yumurtalıkta ise tohum taslağı bulunur. Tohum taslağının içinde dişi üreme hücresi olan yumurta üretilir. Tohum taslağı yumurtalığın içinde tohumun oluştuğu yapıdır.

Çiçekli Bitkilerde Tozlaşma ve Döllenme

Erkek organın başçığındaki polenlerin (çiçek tozlarının) su, rüzgâr, kuş, böcek ve insan aracılığı ile dişi organın dişicik tepesine taşınması olayına tozlaşma denir. Çiçek, kokusu ve rengârenk taç yaprakları ile böceklerin ilgisini çeker; böcekler de çiçeğin üzerine konduğunda polen keselerinin çatlamasını sağlar. Ayrıca dağılan polenleri üzerinde taşıyarak bu polenlerin dişicik tepesine ulaşmasını sağlar.

(Üzerine polen yapışan arı)

Dişiciğin tepesine yerleşen polenlerin içindeki erkek üreme hücreleri, dişicik borusu yardımıyla yumurtalığa inerek burada bulunan yumurta hücresi ile birleşir. Bu olaya döllenme denir ve bunun sonucunda zigot oluşur.

Zigot gelişerek embriyoyu oluşturur. Embriyoda bitkinin kök, yaprak ve gövde gibi kısımlarının küçük taslağı vardır. Embriyo ve embriyonun çimlenerek yeni bitkiyi oluşturması sırasında kullanacağı besin, tohum kabuğuyla sarılarak tohumu oluşturur.

Tohum kabuğu, tohumu uygun olmayan koşullardan korur. Tohum, çimlenme için uygun şartlar oluşuncaya kadar uyku hâlindedir. Yumurtalığın döllenmeden sonra geçirdiği değişimler ile oluşan, tohumun etrafındaki etli ve sulu kısım ise meyvedir.

Meyveler hem tohumu korur hem de tohumun uzaklara taşınmasına yardımcı olur.

Hayvanlarda Büyüme ve Gelişme

Doğada yaşayan ve hücreden meydana gelen tüm canlıların büyüme, gelişme, üreme ve ölmesini içine alan sürece hayat döngüsü denir. Doğadaki canlıların beslenme ve üreme şekilleri, gelişim özellikleri ve yavru bakımları gibi pek çok özelliği birbirinden farklı olduğundan her canlının hayat döngüsü farklıdır. Hayat döngüsü üreme ile başlar.

Hayvanların hayat döngüleri birbirinden farklıdır. Bazıları bir yumurtadan çıkarak dünyaya gelirken bazıları da anne karnında gelişimini tamamladıktan sonra dünyaya gelir.

Hayvanlar omurgalı ve omurgasız olmak üzere iki temel grupta incelenir. Omurgalı canlılar olan balık, kurbağa, kuş, sürüngenler ve memeliler eşeyli üremeyle çoğalır.

Denizyıldızı, hidra ve mercan gibi omurgasız hayvanlar ise eşeysiz üremeyle çoğalır.

Omurgalı hayvanlar yavrusunu dünyaya getirme şekillerine göre farklılık gösterir. Bazı canlılar yavrusunu yumurtlayarak, bazıları da doğurarak dünyaya getirir.

Tavuk, ördek, deve kuşu gibi kuş türleri; timsah, yılan, balık gibi omurgalı canlılar; arı, kelebek, karınca gibi bazı omurgasız canlılar yavrusunu yumurtlayarak dünyaya getirir.

Bu canlılarda dişi ve erkek üreme hücrelerinin birleşmesiyle oluşan yavru, gelişimini yumurta içinde tamamlar ve belli bir süre sonra yumurtadan dışarı çıkar. Kuşlarda ve bazı balık türlerinde yavru bakımı görülür.

Kedi, köpek, yarasa, yunus gibi memeli hayvanlar da yavrusunu doğurarak dünyaya getirir. Bu canlılarda dişi ve erkek üreme hücrelerinin birleşmesiyle oluşan yavru, ana canlının vücudunda gelişimini sürdürür ve belli bir süre sonra doğumla dünyaya gelir.

İnsanlar da memeli canlılar grubuna dâhildir ve eşeyli üreme ile çoğalır. Yavrusunu doğurarak dünyaya getirir. Yavru doğduktan sonra anne, yavrusunu sütle besler ve bakımını üstlenir. Tüm canlılar dünyaya geldikten sonra büyür, gelişir ve yetişkin bir canlı olur.

Bitki ve Hayvanlarda Büyüme ve Gelişmeyi Etkileyen Faktörler

Anne karnında başlayıp yetişkin bir birey olana kadar devam eden boy ve kütle artışına büyüme denir. Büyümenin yanında fiziksel, duygusal, sosyal ve kültürel değişiklikleri de içine alan sürece gelişme denir.

Hayvanlarda büyüme ve gelişmeye etki eden faktörler şunlardır:

1. Yeterli ve dengeli beslenme

2. Anne ve babadan aktarılan genler

3. Salgılanan çeşitli hormonlar

4. Yaşam koşulları ve iklim şartları

5. Çevreye uyum kabiliyeti (adaptasyon)

Tohumdaki embriyonun uygun şartlarda bitkinin kök, gövde ve yaprak gibi kısımlarını oluşturmaya başlamasına çimlenme denir. Çimlenme için uygun şartlar yeterli miktarda su (nem), oksijen (hava) ve uygun sıcaklıktır. Bir bitkinin yapısına yeni maddeler eklenerek boy ve kütle gibi özelliklerini artırmasına büyüme denir. Bitkilerde büyüme ve gelişmeye etki eden temel faktörler şunlardır: su (nem), oksijen (hava), sıcaklık, ışık ve karbondioksit.

(çimlenme)