İNDİR
Hücre Bölünmesinin Nedeni ve Amacı
Hücre bölünmesinin amacı hücre bölünmesinin gerçekleştiği canlı veya hücreye bağlı olarak yeni hücreler oluşturmak, üreme, büyüme, yenilenme ve gelişmeyi sağlamak, bazı canlılarda sperm ve yumurta gibi üreme hücrelerini oluşturmaktır.Canlılar hücre sayısına göre tek hücreli ve çok hücreli canlılar olarak iki grupta incelenir.Tek hücreli canlılarda hücre bölünmesinin amacı çoğalmayı yani üremeyi sağlamaktır.Çok hücreli canlılarda hücre bölünmesinin amacı doku, organ ve sistemlerin büyüyüp gelişmesini, yıpranan dokuların onarılmasını, ölen hücrelerin yerine yenilerinin yapılmasını yani büyüme ve gelişmeyi sağlamaktır. Bazı çok hücreli canlılarda sperm ve yumurta hücrelerinin oluşturulması hücre bölünmesi sayesinde sağlanır.
Mitoz Bölünme (Aynı Hücreler Oluşturan Bölünme) :
Bütün canlılarda 2n kromozomlu vücut hücrelerinde görülen bir hücreden iki hücre oluşturan bölünme şeklinemitoz bölünme denir.
a) Mitoz Bölünmenin Amacı :
Tek hücrelilerde çoğalmayı, çok hücrelilerde ise büyümeyi, gelişmeyi, yıpranan dokuların onarılmasını ve ölen hücrelerin yerine yenilerinin yapılmasını sağlar.
b) Mitoz Bölünmenin Özellikleri :
1- Bütün canlılarda görülür.2- 2n kromozomlu vücut hücrelerinde görülür. 3- 2n kromozomlu bir hücreden 2n kromozomlu iki hücre oluşur. 4- Bölünme sonucu oluşan iki hücre aynı kalıtsal bilgiye yani kromozom yapısına sahiptir ve birbirinin tıpa tıp aynısıdır.5- Yaşam boyu devam eder.6- Bölünme sonucu oluşan hücrelerin kromozom sayısı değişmez, sabit kalır, ana hücre ile aynıdır.7- Bölünme sonucu oluşan hücreler ile ana hücrenin sadece büyüklükleri farklıdır .8- Tür içinde çeşitlilik oluşturmadan türün devamını sağlar. 9- Mitoz bölünme sonucu oluşan hücreler belli bir büyüklüğe ulaştığında tekrar mitoz bölünme geçirebilir. 10- Mitoz bölünme başlamadan önce hücre bölünmeye hazırlık dönemi geçirir.11- Çekirdek bölünmesi ve sitoplâzma bölünmesi olarak iki aşamada gerçekleşir. Üreme (Çoğalma) :
Bütün canlılar hücrelerden oluşma, beslenme, büyüme, gelişme, solunum yapma, boşaltım yapma, hareket etme, irkilme, ölüm ve üreme gibi ortak özelliklere sahiptir.
Bir canlının neslinin devam ettirebilmek için kendine benzeyen yeni canlılar oluşturmasına üreme veya çoğalmadenir. Üreme olayı;
▪ Bütün canlılarda görülür. Üreme hücreleri sayesinde gerçekleşir. Canlının sahip olduğu genetik bilgilerin oğul döllere aktarılmasını sağlar. Canlının neslinin devam etmesini sağlar. (Yaşamını sürdürmesi için gerekli değildir.). Üreme olayında canlının sahip olduğu genetik bilgiler, üreme hücrelerindeki kromozomların üzerinde bulunan genler sayesinde oğul döllere aktarılır.
▪ Üreme olayı, eşeysiz üreme ve eşeyli üreme olarak iki çeşittir.
Eşeysiz Üreme :
İlkel, basit yapılı canlılarda tek bir atadan tamamen kendine benzer yeni canlıların oluşmasına eşeysiz üreme denir.
a) Eşeysiz Üremenin Özellikleri :
1- İlkel ve basit canlılarda görülür.2- Tek bir ata vardır. 3- Erkek ve dişi birey yoktur. 4- Erkek ve dişi üreme hücresi yoktur.5- Eşeysiz üremenin temelini mitoz bölünme oluşturur.6- Mayoz bölünme görülmez.7- Döllenme olayı görülmez.8- Çok hızlı gerçekleşir. 9- Oluşan yavrular tıpa tıp atasına benzer ve atası ile aynı kalıtsal özelliğe sahiptir ve kalıtsal çeşitlilik gözlenmez.10- Oluşan yavrular bazen mutasyon sonucu atasına benzemeyebilir, bunun sonucunda kalıtsal çeşitlilik oluşur. 11- Oluşan yavrular çevre şartlarına karşı dayanıksızdır.
b) Eşeysiz Üreme Çeşitleri :
Eşeysiz üreme; bölünerek üreme, tomurcuklanma ile üreme, vejetatif üreme, rejenerasyon ile üreme ve sporla üreme olarak çeşittir.
1-) Bölünerek Üreme : Tek hücreli bitki ve hayvanlarda görülür. Belirli büyüklüğe ulaşan canlı enine veya boyuna bölünerek birbirinin tıpa tıp aynısı olan yani aynı kalıtsal özelliklere sahip olan iki yavru (canlı) oluşturur.▪ Bakteriler, mavi–yeşil algler (su yosunları), amip, öglena (kamçılı hayvan), terliksi hayvan (paramesyum) bölünerek üreyen tek hücreli canlılardır.▪ Paramesyum (terliksi hayvan) enine, öglena (kamçılı hayvan) boyuna, amip ise enine veya boyuna bölünebilir. (Amibin belirli şekli olmadığı için enine veya boyuna bölünebilir.).
2-) Tomurcuklanma İle Üreme :Tek hücreli veya çok hücreli canlılarda görülür. Ata (ana) canlının vücudunda küçük bir çıkıntı yani tomurcuk oluşur. Oluşan tomurcuk gelişimini tamamlayarak yeni bir canlı oluşturur. Oluşan canlı bazen ata canlıdan ayrılarak yaşamını sürdürür, bazen de ata canlıdan ayrılmayıp ata canlı ile birliktekolonileri oluşturarak yaşamını sürdürür.▪ Tek hücreli canlılardan bira mayası ve çan hayvanında görülür.▪ Çok hücreli canlılardan denizanası, süngerler, sölenterler (tatlı su hidrası), polip, mercan ve ciğer otlarında görülür.
3-) Vejetatif Üreme :Yüksek yapılı gelişmiş bitkilerde görülen üreme şeklidir. Bitkilerden alınan bir parçanın köklendirilerek bunlardan yeni bitkilerin oluşturulmasına vejetatif üreme denir. Vejetatif üreme; çelikle, yumru ile ve soğan ile üreme şeklinde gerçekleşebilir Bazı bitkilerden kopan veya kesilen kök, gövde, dal, yaprak gibi kısımlardan yeni bitkinin oluşmasına çelikle üreme denir. Çelikle üreme aşılama veya köklendirme ile gerçekleşir Asma, gül, kavak, söğüt dallarından veya kökünden yeni bitki oluşur.
▪ Çilek ve zambak gövdelerinden yeni bir bitki oluşur. ▪ Afrika menekşesi ve gözyaşı bitkisi yapraklarından yeni bir bitki oluşur
4-) Rejenerasyon İle Üreme : Bir canlının yıpranan ve yaralanan kısımlarının onarılmasına rejenerasyon denir. Rejenerasyonda canlı sayısı artmaz yeni rejenerasyon üreme değildir. İnsanda yaraların iyileşmesi ve kesilen karaciğerin kendini tamamlaması, kemik iliğinden kan hücrelerinin üretilmesi, kırılan kemiklerin onarılması, kertenkelenin kopan kuyruğunu tamamlaması rejenerasyondur ama üreme değildir.Bazı omurgasız hayvanların vücutlarından kopan her parçadan yeni bir canlı oluşmasınarejenerasyon (yenilenme) ile üreme denir.Rejenerasyon, ilkel canlılarda çoğalmayı, yüksek yapılı gelişmiş canlılarda yaraların onarılmasını sağlar. Canlıların gelişmişliği ile rejenerasyon ters orantılıdır. Denizyıldızı, toprak solucanı, yassı solucan (planerya) da rejenerasyon ile üreme
Mayoz Bölünme
Dişi eşey hücresi (yumurta) ile erkek eşey hücresinin (sperm) birleşmesiyle oluşan zigottan yeni bir canlının meydana gelmesi olayı eşeyli üreme olarak adlandırılır. Eşeyli üremede dişi ve erkek bireyin genetik özellikleri yavrulara aktarılır. Kalıtsal özelliklerin yavrulara aktarılabilmesi için canlılarda mitozdan farklı bir hücre bölünmesi gerçekleşir. Mayoz olarak adlandırılan bu bölünme sonucunda üreme hücreleri oluşur.
Mayoz, 1. mayoz ve 2. mayoz olmak üzere iki aşamada gerçekleşir. Her iki aşamada aşağıdaki semada görüldüğü gibi birbirini takip eden evrelerden oluşmaktadır.
1. mayozda kromozomlar kısalıp kalınlaşmaya baslar. Biri anneden diğeri babadan gelen ayni büyüklük, sekil ve kalıtsal özelliklere sahip olan kromozom çiftine homolog kromozom adi verilir. Hayvan hücresinde mayozun şematik gösterimi ile ilgili aşağıdaki semayı takip ederek üreme hücrelerinin mayoz sonucu nasıl oluştuğunu inceleyelim.
Mayoz, bitki ve hayvanlarda üreme hücrelerinin oluşmasını sağlar. Oluşan üreme hücreleri n sayıda kromozom içerdiği için, döllenme sonucu oluşan zigot 2n kromozoma sahiptir. Bu şekilde, canlılarda nesiller boyunca kromozom sayısının sabit kalması sağlanır. Ayrıca mayoz sırasında gerçeklesen parça değişiminden dolayı oluşan hücreler ana hücreden farklı genetik yapılara sahip olur. Genetik yapıdaki bu farklılık canlıların birebirinden farklı özellikler göstermesine neden olarak tür içinde çeşitliliği sağlar. Çeşitlilik, ayni türün bireylerinin kalıtsal yapısının farklı olmasıdır.
Mitoz ve mayozu birbirinden ayıran özellikler nelerdir? Bu özellikleri aşağıdaki tabloyu inceleyerek görelim.
1) Eşeyli Üreme nedir?
Dişi eşey hücresi (yumurta) ile erkek eşey hücresinin (sperm) birleşmesiyle oluşan zigottan yeni bir canlının meydana gelmesi olayı eşeyli üreme olarak adlandırılır. Eşeyli üremede dişi ve erkek bireyin genetik özellikleri yavrulara aktarılır
2) Döllenme nedir?
Erkek ve dişi üreme hücrelerinin çekirdekleri birleşir. Bu olaya döllenme denir. Döllenme sonucu oluşan döllenmiş yumurta hücresine zigot denir. Zigot, n kromozom erkek üreme hücresinden, n kromozom dişi üreme hücresinden aldığı için 2n kromozomludur.
3) Mayoz Bölünme hangi hücrelerde görülür?
Sadece Üreme Ana Hücrelerinde (2n) görülür.
4) Mayoz bölünmenin amacı nedir?
Eşeyli Üremenin temeli MAYOZ bölünmedir. Mayoz bölünme:
1)Mayoz, bitki, hayvan ve insanlarda üreme hücrelerinin oluşmasını sağlar. Yani mayoz bölünme sonucunda yumurta ve sperm oluşur
2)Canlılarda nesiller boyunca kromozom sayısının (hep 46 kromozom)hep sabit kalması sağlanır.
3)Ayrıca mayoz sırasında gerçeklesen parça değişiminden dolayı oluşan hücreler ana hücreden farklı genetik yapılara sahip olur. Yani mayoz bölünme tür içinde çeşitliliği sağlar.
5) Mayoz bölünme kaç aşamada gerçekleşir?
2 aşamada gerçekleşir. Mayoz 1 ve Mayoz 2.
6) Mayoz ‘1de hangi olaylar gerçekleşir?
Mayoz 1 kromozom sayısının yarıya indirilmesini sağlayan kısımdır. Hazırlık aşamasında DNA kendini eşler. Daha sonra homolog kromozomlar ((anneden ve babadan gelen kromozomlar) yan yana gelerek birbiri üzerinde kıvrılır. Kromozomlar arasında parça değişimi olur. Kromozomlar hücrenin ortasında dizilerek kutuplara doğru çekilir. Kromozom-sayısı 2n olan ana hücreden Kromozom sayısı “n” olan iki yavru hücre oluşur ve birinci mayoz tamamlanır.
7) Mayoz 2`de hangi olaylar gerçekleşir?
Mayoz 2 ise mitoza benzer . Tek fark hazırlık aşamasında DNA tekrar kendini eşlemez. İkinci mayozda “n” sayıda kromozom sayısına sahip her bir hücreden aynı kromozom sayısına sahip iki yavru oluşur. Böylece mayoz sonunda “n” sayıda kromozom sayısına sahip dört hücre oluşur.
8) Crossing-over (Parça değişimi) nasıl olur?
Homolog olan iki kromozom arasında karşılıklı parçaların yer değiştirmesidir
9) Mayoz 1 ve Mayoz 2`de gerçekleşen hangi olaylar ortaktır?
Çekirdek bölünmesi ve sitoplazma bölünmesinde görülen kromozomların belirginleşmesi, kromozomların ayrılması, iğ ipliklerinin kullanılması, çekirdek zarının erimesi ve yeniden oluşması olayları ortaktır.
10) Mayoz 1 ile Mayoz 2 arasındaki farklılıklar nelerdir?
Mayoz 1 de homolog kromozomlar ayrılır, Mayoz 2`de kardeş kromatitler ayrılır
Mayoz 1`de DNA eşlenir, Mayoz 2`de DNA eşlenmez
Mayoz 1`de Kromozom sayısı yarıya iner, Mayoz 2`de sabit kalır
Mayoz 1`de parça değişimi görülür, Mayoz 2`de görülmez.
11) Crossing-over`ın (Parça değişimi) canlılar için önemi nedir?
Parça değişimi mayoz bölünmenin en önemli olayıdır. Parça değişimi ile yeni gen birleşmeleri meydana gelir. Yani tür içinde çeşitlilik sağlanır. Eğer parça değişimi olmasaydı insanların hepsi birbirine tıpatıp benzerdi.
12)Tek yumurta ikizleri nasıl olur?
Tek yumurta ikizlerinde bir sperm hücresi TEK bir yumurtayı döller. Fakat zigot rahim içine yerleştikten sonra ikiye bölünür.
Tek yumurta ikizleri TEK BİR YUMURTANIN ikiye bölünmesiyle oluştuğundan
-Cinsiyetleri – Kan gurupları – Dış görünüşleri (Boy – kilo hariç) – Göz renkleri
-Saç renkleri -Saç şekilleri -Kısacası genotip ve fenotipleri AYNI olur.
Fakat boy ve kilo ve de zeka düzeyi çevre etkisiyle değişebilir. Bir de parmak izleri birbirinden farklıdır.
13)Çift Yumurta İkizleri nasıl olur?
Çift yumurta ikizleri anneden gelen İKİ YUMURTANIN , babadan gelen İKİ sperm ile döllenmesi sonucu oluşur. İKİ ayrı zigot, iki ayrı göbek bağı, iki ayrı plasenta oluşur.
Çift yumurta ikizleri farklı yıllarda doğan kardeşler gibi ayrı yumurta ve spermden oluştukları için cinsiyetleri AYNI ya da FARKLI olabilir. Fenotip ve genotip farklıdır.
14) Mayoz geçiren hücre tekrar mayoz geçirebilir mi?
Hayır, bir daha mayoz geçiremez .