KONU: KALITIM

Kalıtım Konu Özeti 4

Kalıtsal özelliklerin yavrulara nasıl aktarıldığı ile ilgili önemli çalışmalar Gregor Mendel (Gıregor Mendel) tarafından 1860 yılında gerçekleştirilmiştir.
Mendel, bezelye bitkisi ile yaptığı çalışmalar sonucun dakalıtsal özelliklerin yavru döllere nasıl aktarıldığını ortaya koymuştur.
Mendel’in bezelye bitkisi ile çalışması nedenleri arasında bezelye bitkisinin kısa sürede yetişmesi ve karakter sayısının fazla olmasıdır.

Kalıtım ile İlgili Kavramlar:

Kalıtsal özelliklerin bir kuşaktan bir sonraki kuşağa aktarımına kalıtım adı verilir.
Kalıtımı inceleyen bilim dalına genetik adı verilir.

Karakter:

Canlıların genetik olarak sahip olduğu her bir özellik karakter olarak ifade edilir.
İnsanlarda; göz rengi, boy uzunluğu, kan grubu, ten rengi gibi özellikler, bitkilerde; tohum rengi, tohum şekli, meyve rengi gibi özellikler, kalıtsal karakterlere örnek olarak gösterilebilir.

Gen: DNA molekülü üzerinde yer alan ve belli bir protein üretimi için şifre veren DNA bölümüdür.

Alel:

Aynı karekterin oluşmasına etki eden özelliklere alel denir.
Genellikle bir bireyde bir karakter için iki alel bulunur.
Bu alellerin her biri bir atadan (anne- baba) gelir.

Homozigot alel :

Her iki atadan gelen aleller aynı ise homozigot birey oluşur.
Homozigot bireyde genin iki aleli aynıdır.
Dişi ve erkek atadan gelen alellerin aynı olma durumuna saf (arı-homozigot) döl denir.

Not: Çaprazlamalarda saf (arı-homozigot) döl “AA , aa” şeklinde gösterilir.

Heterozigot alel :

Her iki atadan gelen aleller farklı ise heterozigot birey oluşur.
Heterozigot birey de genin alelleri farklıdır.
Dişi ve erkek atadan gelen alellerin farklı olma durumuna melez (heterozigot) döl denir.

Not: Çaprazlamalarda melez (heterozigot) döl “Aa” şeklinde gösterilir.

Baskın (dominant) alel:

Bir karakterin oluşumunda etkisini her zaman gösteren alellere baskın (dominant) aleller adı verilir.
Baskın aleller büyük harfler ile gösterilir.

ÖRNEK: Bezelye bitkisinde Mor çiçek alleli baskın olduğu için ;mor çiçek rengi aleli “M”, beyaz çiçek aleli çekinik olduğu için ; “m” harfleri ile gösterilirler.

Çekinik (resesif) alel:

Bir karakter için iki farklı allel içeren canlının dış görünüşüne etki etmeyen alellere çekinik (resesif) aleller denir.
Çekinik aleller aynı özelliği etki eden baskın alelin küçük harfi ile gösterilir.

ÖRNEK: Bezelye bitkisinde Mor çiçek alleli baskın olduğu için ;mor çiçek rengi aleli “M”, beyaz çiçek aleli çekinik olduğu için ; “m” harfleri ile gösterilirler.

Genotip: Canlıların sahip olduğu alellerin tümüdür.

Fenotip: Genetik etkenlerle oluşan özelliklerin canlının dış görünüşüne yansımasıdır.

Örnekler üzerinde kalıtım kavramları: Örnek -1:

Bezelye bitkisinde tohum rengi karakterinde sarı tohum aleli yeşil tohum aleline baskındır. Sarı tohum baskın (dominant) alel “S” harfi ile gösterilir.

Yeşil tohum çekinik (resesif) alel “s” harfi ile gösterilir.

Fenotipi ( dış görünüşü) sarı tohumlu olan bir bezelye tanesinin genotipi “SS” saf (arı-homozigot) döl veya “Ss” melez (heterozigot) döl şeklinde olabilir.(iki ihtimal)

Fenotipi ( dış görünüşü) yeşil tohumlu olan bir bezelye tanesinin genotipi “ss” saf (arı-homozigot) döl şeklindedir. (tek ihtimal)

$C:\Users\fikret\Desktop\YandexDisk\Ekran görüntüleri\2019-11-18_21-39-43.png$

Fenotip : sarı Fenotip : yeşil

Genotip: SS (saf) veya Ss (melez) olabilir. Genotip: ss (saf)

Örnek -2:

Bezelye bitkisinde tohum şekli karakterinde düz tohum aleli buruşuk tohum aleline baskındır. Düz tohum baskın (dominant) alel “D” harfi ile gösterilir.

Buruşuk tohum çekinik (resesif) alel “d” harfi ile gösterilir.

Fenotipi ( dış görünüşü) düz tohumlu olan bir bezelye tanesinin genotipi “DD” saf (arı-homozigot) döl veya “Dd” melez (heterozigot) döl şeklinde olabilir.(iki ihtimal)

Fenotipi ( dış görünüşü) buruşuk tohumlu olan bir bezelye tanesinin genotipi “dd” saf (arı-homozigot) döl şeklindedir. (tek ihtimal)

$C:\Users\fikret\Desktop\YandexDisk\Ekran görüntüleri\2019-11-18_21-40-10.png$

Fenotip : Düz Fenotip : Buruşuk

Genotip: DD (saf) veya Dd (melez) olabilir. Genotip: dd (saf)

Bezelye bitkisinde bulunan bazı karakterler:

$C:\Users\fikret\Desktop\YandexDisk\Ekran görüntüleri\2019-11-18_21-40-35.png$

Kalıtımda çaprazlama örnekleri:

Örnek-1: Melez, sarı tohumlu bezelye ile yeşil tohumlu bezelye bitkisinin çaprazlanması sonucunda tohumlarının fenotip ve genotip oranlarını bulunuz.

(Bezelyelerde Sarı tohum aleli “S”, Yeşil tohum aleline “s” baskındır.)

$C:\Users\fikret\Desktop\YandexDisk\Ekran görüntüleri\2019-11-18_21-41-15.png$

Fenotip : 1/2 Sarı, 1/2 Yeşil Genotip : 1/2 heterozigot baskın, 1/2 homozigot çekinik

Örnek-2 : Melez, mor çiçekli bezelyelerin çaprazlanması sonucu oluşan bezelye çiçeklerinin fenotip ve genotip oranlarını bulunuz.

(Bezelyelerde mor çiçek aleli “M”, beyaz çiçek aleline “m” baskındır.)

$C:\Users\fikret\Desktop\YandexDisk\Ekran görüntüleri\2019-11-18_21-41-48.png$

Fenotip : 3/4 mor, 1/4 beyaz Genotip : 1/4 homozigot baskın ,2/4 heterozigot baskın ,1/4 çekinik

Not:

Bezelyelerde olduğu gibi diğer bazı canlılarda da görülen karakterler, anne ve babadan aktarılan alellerin bir araya gelmesiyle oluşur.
Farklı iki özelliğitaşıyan alellerden baskın olanın taşıdığı özellik fenotipte görülürken çekinik alelin taşıdığı özellik fenotipte ortaya çıkmaz.
Çekinik alelnin taşıdığı özelliğin fenotipte ortaya çıkabilmesi için hem anneden hem de babadan çekinik alellerin bir araya gelmesi gerekmektedir.

İnsanlarda cinsiyet oluşumu:

Bezelyelerde boy uzunluğu, tohum rengi ve tohum şekli; insanlarda saç rengi, ten rengi, göz rengi gibi kalıtsal karakterlerin oluşmasında nasıl ki kromozomlar etkili ise insanlar dâhil birçok canlıda da cinsiyetin oluşmasında da kromozomlar etkilidir.
İnsanlarda iki çeşit kromozom bulunur. Bu kromozom çeşitlerinden biri saç rengi, göz rengi gibi vücut ile ilgili karakterleri taşır. Diğer çeşit kromozomlar (X-Y) ise cinsiyeti belirleyen kromozomlardır.

$C:\Users\fikret\Desktop\YandexDisk\Ekran görüntüleri\2019-11-18_21-42-16.png$

NOT: İnsanlarda doğacak her çoçuğun kız yada erkek cinsiyette olma olasılığı %50 dir.

Akraba Evlilikleri :

Aralarında kan bağı olan kişiler arasında yapılan evliliklere akraba evliliği denir. Akrabalar arası genetik benzerlik fazladır. Genetik benzerliğin fazla olması, akraba evliliği sonucu doğacak çocuklarda genetik hastalık görülme oranını artırır. Genetik hastalıkların çoğu çekinik aleller ile taşınır. Akraba olan kişilerde bu alellerin bir araya gelme olasılığı arttığından genetik hastalıkların görülme sıklığı da artar.